Fiilde Çatı
Konu Anlatımı
Fiilde çatı konu anlatımına geçmeden önce
bilmemiz gereken önemli bir nokta ile başlangıç yapalım : Fiilde çatı konusu 7.
Sınıfta detaylı olarak incelediğimiz fiiller ve 8. Sınıfta öğrendiğimiz
cümlenin ögeleri konusu ile yakından ilgilidir . Yani bir öğrenci fiiller ve
cümlenin ögeleri konusunu iyi bilirse fiilde çatı konusunda sorun yaşamadan
konuyu öğrenir .
Bir cümle çatı yönünden incelenirken dört
adım takip edilir . Bu aşamalar şunlardır :
1. İlk olarak cümlenin yüklemi belirlenir ve
altı çizilir .
2. İkinci olarak yüklemin isim mi fiil mi
olduğu belirlenir .
3. Yüklem isim ise böyle bir cümle çatı
açısından incelenemez .
4. Yüklem fiil ise yüklemin cümlenin öznesi
ve nesnesi ile olan ilişkisine bakılır .
Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere
çatı yalnızca fiil cümleleri ile ilgilidir yani isim cümlelerinde çatı özelliği
aranmaz . Aşağıdaki cümlelerde çatı özelliği aranmaz :
- İnsana tüm dünyayı gezdirebilecek tek araç
kitaptır . ( yüklem isimdir )
- O , insanlara karşı saygısını kaybetmeyen
sevecen bir insandır . ( yüklem isim )
Fiilde çatı
iki bölüme ayrılmaktadır :
1. Öznesine
Göre Fiil Çatıları :
A. Etken
Çatılı Fiiller
Cümlede bildirilen işi yapan " gerçek
bir özne" nin olduğu cümlelere etken çatılı cümleler denir . Etken
cümlelerde unutulmaması gereken en önemli nokta gizli öznenin de gerçek özne
olduğudur . Yani gizli özne olan cümleler de etken çatılıdır . Kısacası işi
yapan kişi ya da varlık net bir biçimde belli oluyorsa bu cümleler etken çatılıdır
.
Örnekler :
- Ahmet gelecek hafta teslim etmesi gereken
ödevi bitirmeye çalışıyor . ( Bu cümlede yüklem olan "çalışmak"
fiilini yapan özne " Ahmet"tir, yani özne net bir biçimde bellidir .
)
- Kırılan bisikletimi babam tamir etti . (
tamir etme işini baba yapmıştır yani özne bellidir . )
- Dün saat on iki civarında bizim eve geldi .
( gelen kişi O'dur . Yani gizli özne vardır , gizli özne de gerçek öznedir . )
- Kedi duvarın üzerine yatmış patilerini
yalıyordu . ( özne kedidir yani eylemi yapan varlık bellidir . )
B. Edilgen
Çatılı Fiiller
Etken çatılı fiillere " -l veya -n
" çatı eki getirilmesi ile oluşan fiillere edilgen çatılı fiiller denir .
Edilgen çatılı fiillerde yüklemde bildirilen işi yapan varlık belli değildir .
Özneyi bulmak için sorduğumuz kim ya da ne sorusuna cevap veren varlık aslında
nesne olmasına rağmen özne gibi gözükür . Bu tür öznelere sözde özne denir .
Yani edilgen çatılı cümlelerde sözde özne bulunmaktadır . Aşağıdaki örneğe
dikkat edelim :
- Görevliler akşamki toplantı için salonu
hazırladı . ( Bu cümlenin yüklemi " hazırladı " kelimesidir.
Hazırladı kelimesine "kim?" sorusunu sorduğumuzda "görevli"
yanıtını alırız . Yani bu cümlede işi yapan özne net biçimde belli olduğu için
cümle etken çatılıdır . )
Şimdi bu cümleyi edilgen çatılı yapalım :
- Akşamki toplantı için salon hazırlandı . ( bu cümlenin yüklemi
"hazırlandı" kelimesidir . Yükleme " kim ya da ne?"
sorusunu soralım . Cevap "salon" olur . Salon kelimesi özne gibi
durmasına rağmen aslında işi yapan gerçek özne olmadığı için sözde özne denir .
Üstteki etken çatılı cümleye dikkat ederseniz salon kelimesinin etken çatılı
cümlede aslında nesne olduğunu görürsünüz . Kısacası bu cümlede salon
hazırlanma işini kendi yapmadığı için sözde öznedir ve cümle de edilgen çatılıdır
. )
Cümlelerin
Etken ve Edilgen Biçimlerine Örnekler :
- Köylüler orman yangınını kısa sürede
söndürdü . ( etken )
- Orman yangını kısa sürede söndürüldü . (
edilgen )
- Çocuk büfedeki antika vazoyu kırdı . (
etken )
- Büfedeki antika vazo kırıldı . ( edilgen )
- Hırsız bankayı dakikalar içerisinde soydu .
( etken )
- Banka dakikalar içerisinde soyuldu . (
edilgen )
C. Dönüşlü
Fiiller :
Öncelikle TEOG sınavına girecek
öğrenciler için konuya geçmeden önce şunu hatırlatalım . Dönüşlü filler
TEOG'da hangi cümlede dönüşlü bir fiil
vardır şeklinde doğrudan sorulmamaktadır . Dönüşlü fiiller "
aşağıdakilerin hangisinde özne yaptığı işten kendi etkilenmiştir ?" vb.
soru kalıpları ile sorulmaktadır .
Edilgen fiillerde olduğu gibi dönüşlü fiillerde
de fiil kök ya da gövdelerine " -l , - n" eklerinden biri
getirilmektedir . Ancak aralarındaki fark şudur : Dönüşlü fiillerde gerçek özne
vardır , yani işi yapan bellidir ancak edilgen fiillerde sözde özne vardır ,
yani işi yapan özne belli değildir .
Dönüşlü fiillerde özne hem eylemi yapandır
hem de yapılan eylemden etkilenendir . Mesela " Kız akşamki düğün için
hazırlandı . " cümlesinde hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de
kızdır . Yani özne hem eylemi yapmış hem de eylemden etkilenmiştir .
Örnekler :
- Kadın bahçenin giriş kapısını süsledi . (
Eylemi yapan kadın , etkilenen bahçenin giriş kapısı ; etken çatı )
- Bahçenin giriş kapısı süslendi . ( süslenen
ne ? - bahçenin giriş kapısı , kendi kendine olmadığı için sözde özne ; edilgen
çatı )
- Kadın aynanın karşısında süsleniyor . (
kadın hem süslenme eylemini yapan hem de süslenme eyleminden etkilenendir ; bu
yüzden dönüşlü çatı )
- Futbolcular yarınki maç için hazırlanıyor .
( hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de futbolculardır . Bu sebeple
dönüşlü çatı . )
- Ahmet işten çıkınca eve gidip hemen yıkandı
. ( yıkanma eylemini yapan da etkilenen de Ahmet olduğu için dönüşlü çatı . )
D. İşteş
Çatılı Fiiller :
"-ş" çatı ekinin fiil kök ya da
gövdelerine getirilmesiyle olur . İşteşlik eki eklendiği fiile göre " -ş ,
-ı, -iş, -uş, üş " biçimlerinde kullanılabilir . İşteşlik eki fiile bir
işi beraber yapma anlamı ya da birlikte yapma anlamını katar . Yani bir fiilin
işteş olması için bu iki anlamdan birini kazanması gerekir .
a. Bir işi
karşılıklı yapma anlamı : Bir işin en
az iki özne tarafından karşılıklı olarak yapılmasıdır .
- Hasan ile Hüseyin tanıştılar . ( tanışmak fiili tek
başına olmaz . En az iki kişi gereklidir . )
- Ayşe ile Ayla yıllardır düzenli olarak
mektuplaşırlar . ( karşılıklı anlamı var .)
- Bir süre bakıştılar . ( karşılıklı anlamı
var . )
Örnekler : selamlaş-,
tartış-, dövüş-, buluş-, yazış-, karşılaş- vb.
b. Bir işi
Birlikte Yapma Anlamı : Fiil aynı yerde ve aynı anda birçok kişi tarafından yapılmaktadır
. Birlikte yapma anlamında özneler ortak bir hedefe doğru beraber yönelirler .
-
Ormandaki kuşlar bir anda ötüştü .
- Solonu dolduran misafirler espriyi duyunca
gülüştüler .
- Kediler çöp arabasını görünce oradan
kaçıştı .
Not : Bir cümlede
bir işi birlikte ya da karşılıklı yapma anlamı olsa bile “-ş” çatı eki yoksa
cümledeki fiile işteş fiil diyemeyiz .
Örnek : Ahmet ,
Hasan ve Ali güldü . ( Cümlede birlikte anlamı vardır ama “-ş” çatı eki
kullanılmadığı için cümle işteş değildir . )
2. Nesnesine
Göre Fiiller :
Bir cümledeki fiilin nesne alabilip
alamamasına göre kazandığı durum ile ilgilidir . Nesnesine göre çatı
özellikleri şu şekildedir :
A. Geçişli Fiiller : Nesne alabilen
fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunu hatırlarsanız o konuda
iş ( kılış ) fiillerini öğrenmiştik . İşte o öğrendiğimiz iş fiilleri geçişli
çatı özelliğine sahiptir . Geçişli fiiller “neyi , kimi ve ne “ sorularına
cevap verebilir .
Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamanın
bir yoluda fiilin önüne “onu” kelimesini getirmektir . Çünkü nesne
alabildikleri için “onu” kelimesini getirince anlamlı olurlar .
Örnekler :
- Tekeri patlayan bisikletimi abim tamir etti
. ( neyi tamir etti ? – bisikletimi ya da ikinci yöntemi uygularsak “ (onu)
tamir etti “ olduğu için geçişli fiildir
. )
- Duvarın dökülen yerlerini yeniden sıvadık .
- Topa sert vurunca komşu evin camını kırdı .
Geçişli
Fiillere Örnekler : kır- , sor- , bul-, yap-, sil-, süpür-, oku-, terk etmek – vb.
Not : Bir cümlenin nesnesine göre geçişli olması
için mutlaka nesnenin cümlede bulunması şart değildir . Tanıma dikkat edecek
olursanız nesne alan değil nesne alabilen fiiller ifadesini kullandık . Yani
fiil nesne alabilecek durumdaysa – neyi , kimi sorularına cevap veriyorsa –
cümlede nesne yoksa bile o cümle geçişlidir .
- Ahmet Bey dün akşam iş çıkışı getirdi . (
Cümlenin yüklemi neyi , kimi sorularına cevap verebiliyor ama cümlede nesne
kullanılmamış . Bu sebeple geçişlidir . )
B. Geçişsiz
Fiiller : Nesne
alabilme imkanı olmayan fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunda
öğrendiğimiz durum fiilleri ve oluş fiilleri geçişsizdir . Yine bir fiilin
geçişsiz olup olmadığını anlamak için de “onu” kelimesini kullanırız . Eğer
“onu” kelimesini fiilin önüne getirdiğimizde anlamsız olursa geçişsiz fiildir .
Geçişsiz Fiiler nesneyi bulmak amacıyla sorulan “ neyi , kimi , ne “ sorularına
cevap vermezler .
Örnekler :
- Bu akşam çok erken uyudu . ( neyi , kimi
sorularına cevap veremediği için geçişsiz )
- Haberi duyunca saatlerce hıçkıra hıçkıra
ağladı .
- Babasının sözlerini dinlerken yalnızca
sustu .
- Üzerine doğru gelen köpekten korktu .
Not : Bazı fiiller hem geçişli hem de
geçişsiz olarak kullanılabilir . Böyle bir fiille karşılaşınca tereddüte
düşerseniz fiilin cümledeki anlamına bakmanız yeterli olacaktır .
Örnek :
- Duraktaki otobüse yetişmek için hızla
koştum . ( neyi koştum sorusuna cevap yok bu yüzden geçişsiz . )
- 100 metreyi 12 saniyede koştum . ( neyi
koştum = 100 metreyi , geçişli )
C. Oldurgan
Çatılı Fiiller : Geçişsiz bir fiilin " -r , -t , -dır" eklerini alarak
geçişli hale getirilmesine oldurganlık denir . Bir fiilde " -r , -t , -dır
" eki varsa ve fiilin kökü geçişsiz ise bu fiillere oldurgan fiiller denir
.
Geçişsiz
|
Oldurgan
|
Uyu -
|
Uyu-t-
|
Koş-
|
Koş-tur-
|
Düş-
|
Düş-ür-
|
Ağla-
|
Ağla-t-
|
Kaç-
|
Kaç-ır-
|
Dur-
|
Dur-dur-
|
D. Ettirgen
Çatılı Fiiller : " -r , -t, -dır
" ekleri ile geçişli olan bir fiilin geçişlilik derecesinin artırılmasına
ettirgenlik denir . " -r, -t, -dır " eki alan fiillerin köküne
bakılır eğer kelimenin kökü geçişli bir fiilse bu ekler sayesinde ettirgen
olmuş demektir .
Geçişli
|
Ettirgen
|
Ettirgen
|
|
Sil -
|
Sil-dir
|
Sil-dir-t-
|
|
Temizle-
|
Temizle-t-
|
Temizle-t-tir-
|
|
İç-
|
İç-ir-
|
İç-ir-t-
|
|
kes-
|
Kes-tir-
|
Kes-tir-t-
|
|
Oku-
|
Oku-t-
|
Oku-t-tur-
|
|
Bul-
|
Bul-dur-
|
Bul-dur-t-
|
Ettirgen fiillerde fiilde bildirilen eylemi
bir başkasına yaptırma anlamı vardır .
