*
İnsanlar arasında yaşanan olayları, bitkiler, hayvanlar ve cansız varlıklar
arasında geçiyormuş gibi göstererek bu amaçla
insanlara ahlak dersi vermeyi amaçlayan masal türleridir.
*
İntak ve teşhis sanatları üzerine kurulmuş bir türdür.
*
Basit ahlakı sorunlara değinildiği gibi ,
büyük ahlakı sorunlar üzerine de değinir.
*
Fabllar hem nesir hem de manzum biçiminde yazılan masallardır.
* Didaktik
(öğretici) amacı vardır.
*
Günlük yaşamla ilgili öğütler ve dersler verilir.
* Fablların sonunda verilmek istenen mesaj
genelde ahlak ile ilgilidir. Verilen mesaj açık ve net olmalıdır. Fablı okuyan
kimse ne okuduğunu iyi anlamalı ve kendisine bir ders çıkarmalıdır.
*
Eğitimde kullanılan önemli türlerden
biri de fabllardır.
*
8 ile 12 yaş grubu arasında olan çocuklar
fabl anlatılmasını ve kendilerinin fablı okumasından büyük mutluluk
duyarlar. Ayrıca çocukların gelişimine de olumlu yönde etki eder.
*
Fablın amacı verilmek istenen ana düşünceyi sade bir şekilde , birkaç olay yardımı ile en
kısa yoldan açıklamaktır.
*
Çocukların ilgisini çeken önemli bir türdür.
*
Soyut olan kavramları somut bir şekilde anlattığı için çocukların eğitiminde
büyük bir öneme sahiptir.
*
Fablı okuyanlar orada verilmek istenen mesajı anlamada güçlük çekmezler.
*
Verilmek istenen mesaj fablın sonunda özdeyiş ya da atasözleri ile belirtilir.
*
Özveri, yardımseverlik, elindekiler ile
yetinme gibi bir çok olumlu davranışların çocuklara kazandırılmasını sağlayan
önemli bir masal türüdür.
Türkçe dersi öğretim programında “farklı türde
metinler yazar” kazanımı içerisinde metin türleri şu
şekilde sıralanmıştır:
1.Olay
Yazıları :Bir
olayın, yer ve zamangösterilerek, kahramanlarınetrafındakurgulanmasına olay yazıları denir .Öykü,roman
,masal , tiyatro , destanvb .metinler bu türe örnek olarak
gösterilebilir .Olaya dayalı
yazılarda genellikle
öyküleyici anlatımşekli kullanılır .Betimleyici anlatıma da özellikle de
romanlarda çokça rastlanmaktadır.
Olay yazılarındaserim , düğüm ve çözüm adını verdiğimizolay yazısı planına dikkat etmek
gerekir.
Örnek
: Akşam üzeri dışarı
çıktı .Deniz kenarına doğru
sakin adımlarla ilerlemeye başladı.Sahilde kendi halinde yürüyen adam
dikkatini çekti.Bu adam bu saatte yalnız başına burada
ne yapıyor diye merak ederek yanına koştu.Adam yanına doğru koşan kişiyi görünce
bir anda dertlerine ortak olacak birini bulmanın ümidi ile ona doğru baktı. (kahramanlar, olay, yer ve zamanögeleri kullanılmıştır.)
2.
Düşünce Yazıları :Halkı;
sosyal,siyasi, bilimsel vb. konulardabilinçlendirmekmaksadıyladüşünsel temelleri olan, bir kısmıkişisel fikirlerolurken bir kısmıkanıtlanabilir ( nesnel )gerçeklere dayanarak yazılan yazılara
düşünce yazıları denir .En tipik
örneklerini makaleler ve denemeler oluşturur .Makale ve denemelerin yanı sıra fıkra
( köşe yazısı ) , eleştiri vb. türler de düşünce yazılarına örnek olarak
verilebilir.Tartışmacı ve açıklayıcı anlatım
biçimleri düşünce yazılarında çokça kullanılmaktadır. Düşünceyi geliştirme yolları
içerisinde de fikre dayalı eserler olması sebebiyle sayısal verilerden
yararlanma , karşılaştırma , örneklendirme gibi düşünceyi geliştirme yolları
kullanılır . Düşünce yazılarında " giriş , gelişme ve sonuç "
yazı planı kullanılmaktadır .
Örnek
: Ahlakhal ve hareketlerimizi inanç, kültür vb.kıstaslara göre düzenlemektir .Meşhur bir felsefeci ahlakın
temeli "Kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi başkasına yapmamaktır "
diyor.Hakikaten de bir evrensel ahlak yasasıolacaksa temelinekesinlikle bu düşünce
konulmalıdır . ( paragraf birfikrin ifadesidir ve içerisinde tanık
göstermeye başvurularak savunulan fikir okuyucuya kabullendirilmeye
çalışılmıştır ..)
3.Bildirme
Yazıları : İnsanlarla iletişim kurmak amacıyla yazılan yazılara
bildirme yazıları adı verilir. Mektup,haber yazısı, dilekçe,rapor, tutanak vb. metinler
bildirme yazılarına örnek olaraksöylenebilir.
4.
Şiir:
Duygu, düşünce ve hayallerincoşkulu birbiçimde dizeler halindeifade edildiği; estetikşekilde yazılmışkendi içinde türleribulunan manzum yazılara denir .
Edilgen
Fiiller ve Dönüşlü Fiiller Nasıl Ayırt Edilir ?
Edilgen fiiller ve dönüşlü fiiller fiilde çatı konusu
içerisinde en çok karıştırılan iki konudur . Şimdi öncelikle kısa bir biçimde
edilgen fiil , dönüşlü fiil nedir tanımlarını yapalım , daha sonra ikisi
arasındaki farkları söyledikten sonra örneklerle konunun daha iyi anlaşılmasını
sağlayalım :
Edilgen
Fiil Nedir ?
Sözde özne kullanılan fiillerdir . Edilgen çatılı fiillerde
aslında nesne olan varlık fiilin aldığı çatı eki ( -l , -n ) sebebiyle özne
gibi gözükür .
Örnek :
- Evler bugün birer birer yıkıldı . ( yükleme " yıkılan
ne ? " sorusunu sorduğumuzda "evler" cevabını alırız . Ancak
evler yıkılma işini kendi kendine yapmadığı için sözde öznedir . )
- Belediye evleri bugün birere birer yıktı . ( yükleme " yıkan kim ? " sorusunu
sorduğumuzda " belediye " cevabını alırız . Bu cümlede işi yapan özne
belli olduğu için gerçek özne olur . Dolayısıyla bu fiil etkendir . )
Dönüşlü
Fiil Nedir ?
Özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen ögedir . Bu
tür cümlelerin öznesi gerçek öznedir . Dönüşlü fiiller de " -l , -n "
çatı eki ile yapılır .
Örnek :
- Ahmet , akşamki programa katılmak için hazırlandı . ( Bu cümlede hazırlanma
işini yapan da Ahmet'tir , hazırlanma işinden etkilenen de Ahmet'tir . Bu
sebeple dönüşlü olur . )
Şimdi asıl konumuz olan edilgen çatılı fiil ve dönüşlü fiil
arasındaki farka geçelim :
Edilgen
Fiiller İle Dönüşlü Fiiller Arasındaki Farklar :
- Edilgen fiillerde sözde özne vardır . Dönüşlü fiillerde ise
gerçek özne vardır .
- Edilgen fiillerde eylemi yapan başka etkilenen başkadır ,
dönüşlü fiillerde ise eylemi yapan da etkilenen de aynı ögedir .
Şimdi örnekleri dikkatlice inceleyelim :
- Salon yarınki toplantı için hazırlandı . ( hazırlayan başkası hazırlanan salon - edilgen )
- Başkan yarınki toplantı için hazırlandı . ( hazırlanma işini yapanda bu işten etkilen de
başkan - dönüşlü )
Fiilde çatı konu anlatımına geçmeden önce
bilmemiz gereken önemli bir nokta ile başlangıç yapalım : Fiilde çatı konusu 7.
Sınıfta detaylı olarak incelediğimiz fiiller ve 8. Sınıfta öğrendiğimiz
cümlenin ögeleri konusu ile yakından ilgilidir . Yani bir öğrenci fiiller ve
cümlenin ögeleri konusunu iyi bilirse fiilde çatı konusunda sorun yaşamadan
konuyu öğrenir .
Bir cümle çatı yönünden incelenirken dört
adım takip edilir . Bu aşamalar şunlardır :
1. İlk olarak cümlenin yüklemi belirlenir ve
altı çizilir .
2. İkinci olarak yüklemin isim mi fiil mi
olduğu belirlenir .
3. Yüklem isim ise böyle bir cümle çatı
açısından incelenemez .
4. Yüklem fiil ise yüklemin cümlenin öznesi
ve nesnesi ile olan ilişkisine bakılır .
Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere
çatı yalnızca fiil cümleleri ile ilgilidir yani isim cümlelerinde çatı özelliği
aranmaz . Aşağıdaki cümlelerde çatı özelliği aranmaz :
- İnsana tüm dünyayı gezdirebilecek tek araç
kitaptır . ( yüklem isimdir )
- O , insanlara karşı saygısını kaybetmeyen
sevecen bir insandır . ( yüklem isim )
Fiilde çatı
iki bölüme ayrılmaktadır :
1. Öznesine
Göre Fiil Çatıları :
A. Etken
Çatılı Fiiller
Cümlede bildirilen işi yapan " gerçek
bir özne" nin olduğu cümlelere etken çatılı cümleler denir . Etken
cümlelerde unutulmaması gereken en önemli nokta gizli öznenin de gerçek özne
olduğudur . Yani gizli özne olan cümleler de etken çatılıdır . Kısacası işi
yapan kişi ya da varlık net bir biçimde belli oluyorsa bu cümleler etken çatılıdır
.
Örnekler :
- Ahmet gelecek hafta teslim etmesi gereken
ödevi bitirmeye çalışıyor . ( Bu cümlede yüklem olan "çalışmak"
fiilini yapan özne " Ahmet"tir, yani özne net bir biçimde bellidir .
)
- Kırılan bisikletimi babam tamir etti . (
tamir etme işini baba yapmıştır yani özne bellidir . )
- Dün saat on iki civarında bizim eve geldi .
( gelen kişi O'dur . Yani gizli özne vardır , gizli özne de gerçek öznedir . )
- Kedi duvarın üzerine yatmış patilerini
yalıyordu . ( özne kedidir yani eylemi yapan varlık bellidir . )
B. Edilgen
Çatılı Fiiller
Etken çatılı fiillere " -l veya -n
" çatı eki getirilmesi ile oluşan fiillere edilgen çatılı fiiller denir .
Edilgen çatılı fiillerde yüklemde bildirilen işi yapan varlık belli değildir .
Özneyi bulmak için sorduğumuz kim ya da ne sorusuna cevap veren varlık aslında
nesne olmasına rağmen özne gibi gözükür . Bu tür öznelere sözde özne denir .
Yani edilgen çatılı cümlelerde sözde özne bulunmaktadır . Aşağıdaki örneğe
dikkat edelim :
- Görevliler akşamki toplantı için salonu
hazırladı . ( Bu cümlenin yüklemi " hazırladı " kelimesidir.
Hazırladı kelimesine "kim?" sorusunu sorduğumuzda "görevli"
yanıtını alırız . Yani bu cümlede işi yapan özne net biçimde belli olduğu için
cümle etken çatılıdır . )
Şimdi bu cümleyi edilgen çatılı yapalım :
- Akşamki toplantı için salon hazırlandı . ( bu cümlenin yüklemi
"hazırlandı" kelimesidir . Yükleme " kim ya da ne?"
sorusunu soralım . Cevap "salon" olur . Salon kelimesi özne gibi
durmasına rağmen aslında işi yapan gerçek özne olmadığı için sözde özne denir .
Üstteki etken çatılı cümleye dikkat ederseniz salon kelimesinin etken çatılı
cümlede aslında nesne olduğunu görürsünüz . Kısacası bu cümlede salon
hazırlanma işini kendi yapmadığı için sözde öznedir ve cümle de edilgen çatılıdır
. )
Cümlelerin
Etken ve Edilgen Biçimlerine Örnekler :
- Köylüler orman yangınını kısa sürede
söndürdü . ( etken )
- Orman yangını kısa sürede söndürüldü . (
edilgen )
- Çocuk büfedeki antika vazoyu kırdı . (
etken )
- Büfedeki antika vazo kırıldı . ( edilgen )
- Hırsız bankayı dakikalar içerisinde soydu .
( etken )
- Banka dakikalar içerisinde soyuldu . (
edilgen )
C. Dönüşlü
Fiiller :
Öncelikle TEOG sınavına girecek
öğrenciler için konuya geçmeden önce şunu hatırlatalım . Dönüşlü filler
TEOG'da hangi cümlede dönüşlü bir fiil
vardır şeklinde doğrudan sorulmamaktadır . Dönüşlü fiiller "
aşağıdakilerin hangisinde özne yaptığı işten kendi etkilenmiştir ?" vb.
soru kalıpları ile sorulmaktadır .
Edilgen fiillerde olduğu gibi dönüşlü fiillerde
de fiil kök ya da gövdelerine " -l , - n" eklerinden biri
getirilmektedir . Ancak aralarındaki fark şudur : Dönüşlü fiillerde gerçek özne
vardır , yani işi yapan bellidir ancak edilgen fiillerde sözde özne vardır ,
yani işi yapan özne belli değildir .
Dönüşlü fiillerde özne hem eylemi yapandır
hem de yapılan eylemden etkilenendir . Mesela " Kız akşamki düğün için
hazırlandı . " cümlesinde hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de
kızdır . Yani özne hem eylemi yapmış hem de eylemden etkilenmiştir .
Örnekler :
- Kadın bahçenin giriş kapısını süsledi . (
Eylemi yapan kadın , etkilenen bahçenin giriş kapısı ; etken çatı )
- Bahçenin giriş kapısı süslendi . ( süslenen
ne ? - bahçenin giriş kapısı , kendi kendine olmadığı için sözde özne ; edilgen
çatı )
- Kadın aynanın karşısında süsleniyor . (
kadın hem süslenme eylemini yapan hem de süslenme eyleminden etkilenendir ; bu
yüzden dönüşlü çatı )
- Futbolcular yarınki maç için hazırlanıyor .
( hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de futbolculardır . Bu sebeple
dönüşlü çatı . )
- Ahmet işten çıkınca eve gidip hemen yıkandı
. ( yıkanma eylemini yapan da etkilenen de Ahmet olduğu için dönüşlü çatı . )
D. İşteş
Çatılı Fiiller :
"-ş" çatı ekinin fiil kök ya da
gövdelerine getirilmesiyle olur . İşteşlik eki eklendiği fiile göre " -ş ,
-ı, -iş, -uş, üş " biçimlerinde kullanılabilir . İşteşlik eki fiile bir
işi beraber yapma anlamı ya da birlikte yapma anlamını katar . Yani bir fiilin
işteş olması için bu iki anlamdan birini kazanması gerekir .
a. Bir işi
karşılıklı yapma anlamı : Bir işin en
az iki özne tarafından karşılıklı olarak yapılmasıdır .
- Hasan ile Hüseyin tanıştılar . ( tanışmak fiili tek
başına olmaz . En az iki kişi gereklidir . )
- Ayşe ile Ayla yıllardır düzenli olarak
mektuplaşırlar . ( karşılıklı anlamı var .)
- Bir süre bakıştılar . ( karşılıklı anlamı
var . )
Örnekler : selamlaş-,
tartış-, dövüş-, buluş-, yazış-, karşılaş- vb.
b. Bir işi
Birlikte Yapma Anlamı : Fiil aynı yerde ve aynı anda birçok kişi tarafından yapılmaktadır
. Birlikte yapma anlamında özneler ortak bir hedefe doğru beraber yönelirler .
Not : Bir cümlede
bir işi birlikte ya da karşılıklı yapma anlamı olsa bile “-ş” çatı eki yoksa
cümledeki fiile işteş fiil diyemeyiz .
Örnek : Ahmet ,
Hasan ve Ali güldü . ( Cümlede birlikte anlamı vardır ama “-ş” çatı eki
kullanılmadığı için cümle işteş değildir . )
2. Nesnesine
Göre Fiiller :
Bir cümledeki fiilin nesne alabilip
alamamasına göre kazandığı durum ile ilgilidir . Nesnesine göre çatı
özellikleri şu şekildedir :
A. Geçişli Fiiller : Nesne alabilen
fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunu hatırlarsanız o konuda
iş ( kılış ) fiillerini öğrenmiştik . İşte o öğrendiğimiz iş fiilleri geçişli
çatı özelliğine sahiptir . Geçişli fiiller “neyi , kimi ve ne “ sorularına
cevap verebilir .
Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamanın
bir yoluda fiilin önüne “onu” kelimesini getirmektir . Çünkü nesne
alabildikleri için “onu” kelimesini getirince anlamlı olurlar .
Örnekler :
- Tekeri patlayan bisikletimi abim tamir etti
. ( neyi tamir etti ? – bisikletimi ya da ikinci yöntemi uygularsak “ (onu)
tamir etti “ olduğu için geçişli fiildir
. )
- Duvarın dökülen yerlerini yeniden sıvadık .
- Topa sert vurunca komşu evin camını kırdı .
Geçişli
Fiillere Örnekler : kır- , sor- , bul-, yap-, sil-, süpür-, oku-, terk etmek – vb.
Not : Bir cümlenin nesnesine göre geçişli olması
için mutlaka nesnenin cümlede bulunması şart değildir . Tanıma dikkat edecek
olursanız nesne alan değil nesne alabilen fiiller ifadesini kullandık . Yani
fiil nesne alabilecek durumdaysa – neyi , kimi sorularına cevap veriyorsa –
cümlede nesne yoksa bile o cümle geçişlidir .
- Ahmet Bey dün akşam iş çıkışı getirdi . (
Cümlenin yüklemi neyi , kimi sorularına cevap verebiliyor ama cümlede nesne
kullanılmamış . Bu sebeple geçişlidir . )
B. Geçişsiz
Fiiller : Nesne
alabilme imkanı olmayan fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunda
öğrendiğimiz durum fiilleri ve oluş fiilleri geçişsizdir . Yine bir fiilin
geçişsiz olup olmadığını anlamak için de “onu” kelimesini kullanırız . Eğer
“onu” kelimesini fiilin önüne getirdiğimizde anlamsız olursa geçişsiz fiildir .
Geçişsiz Fiiler nesneyi bulmak amacıyla sorulan “ neyi , kimi , ne “ sorularına
cevap vermezler .
Örnekler :
- Bu akşam çok erken uyudu . ( neyi , kimi
sorularına cevap veremediği için geçişsiz )
Not : Bazı fiiller hem geçişli hem de
geçişsiz olarak kullanılabilir . Böyle bir fiille karşılaşınca tereddüte
düşerseniz fiilin cümledeki anlamına bakmanız yeterli olacaktır .
Örnek :
- Duraktaki otobüse yetişmek için hızla
koştum . ( neyi koştum sorusuna cevap yok bu yüzden geçişsiz . )
C. Oldurgan
Çatılı Fiiller : Geçişsiz bir fiilin " -r , -t , -dır" eklerini alarak
geçişli hale getirilmesine oldurganlık denir . Bir fiilde " -r , -t , -dır
" eki varsa ve fiilin kökü geçişsiz ise bu fiillere oldurgan fiiller denir
.
Geçişsiz
Oldurgan
Uyu -
Uyu-t-
Koş-
Koş-tur-
Düş-
Düş-ür-
Ağla-
Ağla-t-
Kaç-
Kaç-ır-
Dur-
Dur-dur-
D. Ettirgen
Çatılı Fiiller : " -r , -t, -dır
" ekleri ile geçişli olan bir fiilin geçişlilik derecesinin artırılmasına
ettirgenlik denir . " -r, -t, -dır " eki alan fiillerin köküne
bakılır eğer kelimenin kökü geçişli bir fiilse bu ekler sayesinde ettirgen
olmuş demektir .
Geçişli
Ettirgen
Ettirgen
Sil -
Sil-dir
Sil-dir-t-
Temizle-
Temizle-t-
Temizle-t-tir-
İç-
İç-ir-
İç-ir-t-
kes-
Kes-tir-
Kes-tir-t-
Oku-
Oku-t-
Oku-t-tur-
Bul-
Bul-dur-
Bul-dur-t-
Ettirgen fiillerde fiilde bildirilen eylemi
bir başkasına yaptırma anlamı vardır .
Bir yeri , bir kavramı ya da bir kişiyi gözümüzün önünde
canlandıracak şekilde ayrıntılı bir biçimde anlatmaya betimleyici anlatım
denilmektedir . Betimleyici anlatımı sözcüklerle resim çizme sanatı olarak da
tanımlayabiliriz .
Betimleyici Anlatıma
Örnek Paragraflar
1. Yeşil çınar ağaçlarından gökyüzüne yükselen muhteşem koku
, denizden gelen serinletici rüzgarla birleşiyordu . Ağaçların ortasından bir
pencere boşluğu bulan ahşaptan yapılmış bank cennetten çıkma bu manzarayı
seyretme bahtiyarlığına kim bilir ne zamandır sahipti . Dalga ve kuş seslerinin
muhteşem uyumu bu harika manzarayı bir kat daha güzelleştiriyordu . ( Yer
Betimlemesi )
2. Odanın ortasında bir aşağı bir yukarı gergin adımlarla
gidip geliyordu . Kaşlarının çatıklığı alnındaki çizgilerin keskinliği ve
gözlerindeki ifade çok sinirlendiğinin bariz örnekleriydi . Adeta içerisinde
depremler oluyor , bir volkan içerisindeki lavları püskürteceği bir mecra
arıyor gibiydi . Bugün birine çatacağından hiç şüphem yoktu . ( Ruhsal
Betimleme )
3. Kapının önünde küçük bir kız çocuğu oturuyordu . Eli yüzü
kir pas içerisinde , kolları burnunu silmekten katılaşmıştı . Ufak tefek
boyunun üzerindeki kıvırcık saçları aylarca yıkanmamış gibi birbirine
karışmıştı . Üzerindeki kazak en son ne zaman yıkanmış tahminde bulunmak bile imkansızdı . Çocuğa bakınca görebildiğim
tek renk gözlerindeki o derin mavilikti . ( Fiziksel Betimleme )
Bir kelimenin birden
çok anlam ifade etmesine sözcükte çok anlamlılık denilmektedir .Çok anlamlılık
yakın anlam , mecaz anlam ya da anlam genişlemesi yolları ile oluşur .
Sözcükler cümle içinde
kullanılırken çok anlamlılık özelliği kazanırlar .
Örnek 1 :
" Bırakmak "
sözcüğünün aşağıdaki cümlelerdeki kullanımına dikkat edin .
- Kargo aldığım ürünü
iki gün içerisinde eve bıraktı . ( götürmek , teslim etmek )
- Hava çok soğuk
olunca balığa gitme işini bir hafta sonraya bıraktık . ( ertelemek )
- Büyük dedeleri
kendilerine büyük bir köşk bıraktı . (
miras kalması )
- Elindeki poşetleri
mutfağa bıraktı . ( Elindeki bir şeyi yere koymak . )
Örnek 2 :
" Atmak "
sözcüğünün aşağıdaki cümlelerdeki kullanımlarına dikkat edin .
Cümlede herhangi bir ögenin ya da cümlenin tamamının anlamını
pekiştirmek , açıklamak ya da kuvvetlendirmek için kullanılan söz gruplarına
ara söz denilmektedir . Ara sözler cümle değerinde olursa bunlara ara cümle
denilir . Ara sözler ya da ara cümleler
cümleden çıkartıldığında cümlenin anlamında herhangi bir bozulma ya da daralma
meydana gelmez . Arasözleri cümle içerisinde iki virgül ya da iki kısa çizgi
arasında gösteririz .