Edilgen
Fiiller ve Dönüşlü Fiiller Nasıl Ayırt Edilir ?
Edilgen fiiller ve dönüşlü fiiller fiilde çatı konusu
içerisinde en çok karıştırılan iki konudur . Şimdi öncelikle kısa bir biçimde
edilgen fiil , dönüşlü fiil nedir tanımlarını yapalım , daha sonra ikisi
arasındaki farkları söyledikten sonra örneklerle konunun daha iyi anlaşılmasını
sağlayalım :
Edilgen
Fiil Nedir ?
Sözde özne kullanılan fiillerdir . Edilgen çatılı fiillerde
aslında nesne olan varlık fiilin aldığı çatı eki ( -l , -n ) sebebiyle özne
gibi gözükür .
Örnek :
- Evler bugün birer birer yıkıldı . ( yükleme " yıkılan
ne ? " sorusunu sorduğumuzda "evler" cevabını alırız . Ancak
evler yıkılma işini kendi kendine yapmadığı için sözde öznedir . )
- Belediye evleri bugün birere birer yıktı . ( yükleme " yıkan kim ? " sorusunu
sorduğumuzda " belediye " cevabını alırız . Bu cümlede işi yapan özne
belli olduğu için gerçek özne olur . Dolayısıyla bu fiil etkendir . )
Dönüşlü
Fiil Nedir ?
Özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen ögedir . Bu
tür cümlelerin öznesi gerçek öznedir . Dönüşlü fiiller de " -l , -n "
çatı eki ile yapılır .
Örnek :
- Ahmet , akşamki programa katılmak için hazırlandı . ( Bu cümlede hazırlanma
işini yapan da Ahmet'tir , hazırlanma işinden etkilenen de Ahmet'tir . Bu
sebeple dönüşlü olur . )
Şimdi asıl konumuz olan edilgen çatılı fiil ve dönüşlü fiil
arasındaki farka geçelim :
Edilgen
Fiiller İle Dönüşlü Fiiller Arasındaki Farklar :
- Edilgen fiillerde sözde özne vardır . Dönüşlü fiillerde ise
gerçek özne vardır .
- Edilgen fiillerde eylemi yapan başka etkilenen başkadır ,
dönüşlü fiillerde ise eylemi yapan da etkilenen de aynı ögedir .
Şimdi örnekleri dikkatlice inceleyelim :
- Salon yarınki toplantı için hazırlandı . ( hazırlayan başkası hazırlanan salon - edilgen )
- Başkan yarınki toplantı için hazırlandı . ( hazırlanma işini yapanda bu işten etkilen de
başkan - dönüşlü )
Fiilde çatı konu anlatımına geçmeden önce
bilmemiz gereken önemli bir nokta ile başlangıç yapalım : Fiilde çatı konusu 7.
Sınıfta detaylı olarak incelediğimiz fiiller ve 8. Sınıfta öğrendiğimiz
cümlenin ögeleri konusu ile yakından ilgilidir . Yani bir öğrenci fiiller ve
cümlenin ögeleri konusunu iyi bilirse fiilde çatı konusunda sorun yaşamadan
konuyu öğrenir .
Bir cümle çatı yönünden incelenirken dört
adım takip edilir . Bu aşamalar şunlardır :
1. İlk olarak cümlenin yüklemi belirlenir ve
altı çizilir .
2. İkinci olarak yüklemin isim mi fiil mi
olduğu belirlenir .
3. Yüklem isim ise böyle bir cümle çatı
açısından incelenemez .
4. Yüklem fiil ise yüklemin cümlenin öznesi
ve nesnesi ile olan ilişkisine bakılır .
Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere
çatı yalnızca fiil cümleleri ile ilgilidir yani isim cümlelerinde çatı özelliği
aranmaz . Aşağıdaki cümlelerde çatı özelliği aranmaz :
- İnsana tüm dünyayı gezdirebilecek tek araç
kitaptır . ( yüklem isimdir )
- O , insanlara karşı saygısını kaybetmeyen
sevecen bir insandır . ( yüklem isim )
Fiilde çatı
iki bölüme ayrılmaktadır :
1. Öznesine
Göre Fiil Çatıları :
A. Etken
Çatılı Fiiller
Cümlede bildirilen işi yapan " gerçek
bir özne" nin olduğu cümlelere etken çatılı cümleler denir . Etken
cümlelerde unutulmaması gereken en önemli nokta gizli öznenin de gerçek özne
olduğudur . Yani gizli özne olan cümleler de etken çatılıdır . Kısacası işi
yapan kişi ya da varlık net bir biçimde belli oluyorsa bu cümleler etken çatılıdır
.
Örnekler :
- Ahmet gelecek hafta teslim etmesi gereken
ödevi bitirmeye çalışıyor . ( Bu cümlede yüklem olan "çalışmak"
fiilini yapan özne " Ahmet"tir, yani özne net bir biçimde bellidir .
)
- Kırılan bisikletimi babam tamir etti . (
tamir etme işini baba yapmıştır yani özne bellidir . )
- Dün saat on iki civarında bizim eve geldi .
( gelen kişi O'dur . Yani gizli özne vardır , gizli özne de gerçek öznedir . )
- Kedi duvarın üzerine yatmış patilerini
yalıyordu . ( özne kedidir yani eylemi yapan varlık bellidir . )
B. Edilgen
Çatılı Fiiller
Etken çatılı fiillere " -l veya -n
" çatı eki getirilmesi ile oluşan fiillere edilgen çatılı fiiller denir .
Edilgen çatılı fiillerde yüklemde bildirilen işi yapan varlık belli değildir .
Özneyi bulmak için sorduğumuz kim ya da ne sorusuna cevap veren varlık aslında
nesne olmasına rağmen özne gibi gözükür . Bu tür öznelere sözde özne denir .
Yani edilgen çatılı cümlelerde sözde özne bulunmaktadır . Aşağıdaki örneğe
dikkat edelim :
- Görevliler akşamki toplantı için salonu
hazırladı . ( Bu cümlenin yüklemi " hazırladı " kelimesidir.
Hazırladı kelimesine "kim?" sorusunu sorduğumuzda "görevli"
yanıtını alırız . Yani bu cümlede işi yapan özne net biçimde belli olduğu için
cümle etken çatılıdır . )
Şimdi bu cümleyi edilgen çatılı yapalım :
- Akşamki toplantı için salon hazırlandı . ( bu cümlenin yüklemi
"hazırlandı" kelimesidir . Yükleme " kim ya da ne?"
sorusunu soralım . Cevap "salon" olur . Salon kelimesi özne gibi
durmasına rağmen aslında işi yapan gerçek özne olmadığı için sözde özne denir .
Üstteki etken çatılı cümleye dikkat ederseniz salon kelimesinin etken çatılı
cümlede aslında nesne olduğunu görürsünüz . Kısacası bu cümlede salon
hazırlanma işini kendi yapmadığı için sözde öznedir ve cümle de edilgen çatılıdır
. )
Cümlelerin
Etken ve Edilgen Biçimlerine Örnekler :
- Köylüler orman yangınını kısa sürede
söndürdü . ( etken )
- Orman yangını kısa sürede söndürüldü . (
edilgen )
- Çocuk büfedeki antika vazoyu kırdı . (
etken )
- Büfedeki antika vazo kırıldı . ( edilgen )
- Hırsız bankayı dakikalar içerisinde soydu .
( etken )
- Banka dakikalar içerisinde soyuldu . (
edilgen )
C. Dönüşlü
Fiiller :
Öncelikle TEOG sınavına girecek
öğrenciler için konuya geçmeden önce şunu hatırlatalım . Dönüşlü filler
TEOG'da hangi cümlede dönüşlü bir fiil
vardır şeklinde doğrudan sorulmamaktadır . Dönüşlü fiiller "
aşağıdakilerin hangisinde özne yaptığı işten kendi etkilenmiştir ?" vb.
soru kalıpları ile sorulmaktadır .
Edilgen fiillerde olduğu gibi dönüşlü fiillerde
de fiil kök ya da gövdelerine " -l , - n" eklerinden biri
getirilmektedir . Ancak aralarındaki fark şudur : Dönüşlü fiillerde gerçek özne
vardır , yani işi yapan bellidir ancak edilgen fiillerde sözde özne vardır ,
yani işi yapan özne belli değildir .
Dönüşlü fiillerde özne hem eylemi yapandır
hem de yapılan eylemden etkilenendir . Mesela " Kız akşamki düğün için
hazırlandı . " cümlesinde hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de
kızdır . Yani özne hem eylemi yapmış hem de eylemden etkilenmiştir .
Örnekler :
- Kadın bahçenin giriş kapısını süsledi . (
Eylemi yapan kadın , etkilenen bahçenin giriş kapısı ; etken çatı )
- Bahçenin giriş kapısı süslendi . ( süslenen
ne ? - bahçenin giriş kapısı , kendi kendine olmadığı için sözde özne ; edilgen
çatı )
- Kadın aynanın karşısında süsleniyor . (
kadın hem süslenme eylemini yapan hem de süslenme eyleminden etkilenendir ; bu
yüzden dönüşlü çatı )
- Futbolcular yarınki maç için hazırlanıyor .
( hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de futbolculardır . Bu sebeple
dönüşlü çatı . )
- Ahmet işten çıkınca eve gidip hemen yıkandı
. ( yıkanma eylemini yapan da etkilenen de Ahmet olduğu için dönüşlü çatı . )
D. İşteş
Çatılı Fiiller :
"-ş" çatı ekinin fiil kök ya da
gövdelerine getirilmesiyle olur . İşteşlik eki eklendiği fiile göre " -ş ,
-ı, -iş, -uş, üş " biçimlerinde kullanılabilir . İşteşlik eki fiile bir
işi beraber yapma anlamı ya da birlikte yapma anlamını katar . Yani bir fiilin
işteş olması için bu iki anlamdan birini kazanması gerekir .
a. Bir işi
karşılıklı yapma anlamı : Bir işin en
az iki özne tarafından karşılıklı olarak yapılmasıdır .
- Hasan ile Hüseyin tanıştılar . ( tanışmak fiili tek
başına olmaz . En az iki kişi gereklidir . )
- Ayşe ile Ayla yıllardır düzenli olarak
mektuplaşırlar . ( karşılıklı anlamı var .)
- Bir süre bakıştılar . ( karşılıklı anlamı
var . )
Örnekler : selamlaş-,
tartış-, dövüş-, buluş-, yazış-, karşılaş- vb.
b. Bir işi
Birlikte Yapma Anlamı : Fiil aynı yerde ve aynı anda birçok kişi tarafından yapılmaktadır
. Birlikte yapma anlamında özneler ortak bir hedefe doğru beraber yönelirler .
Not : Bir cümlede
bir işi birlikte ya da karşılıklı yapma anlamı olsa bile “-ş” çatı eki yoksa
cümledeki fiile işteş fiil diyemeyiz .
Örnek : Ahmet ,
Hasan ve Ali güldü . ( Cümlede birlikte anlamı vardır ama “-ş” çatı eki
kullanılmadığı için cümle işteş değildir . )
2. Nesnesine
Göre Fiiller :
Bir cümledeki fiilin nesne alabilip
alamamasına göre kazandığı durum ile ilgilidir . Nesnesine göre çatı
özellikleri şu şekildedir :
A. Geçişli Fiiller : Nesne alabilen
fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunu hatırlarsanız o konuda
iş ( kılış ) fiillerini öğrenmiştik . İşte o öğrendiğimiz iş fiilleri geçişli
çatı özelliğine sahiptir . Geçişli fiiller “neyi , kimi ve ne “ sorularına
cevap verebilir .
Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamanın
bir yoluda fiilin önüne “onu” kelimesini getirmektir . Çünkü nesne
alabildikleri için “onu” kelimesini getirince anlamlı olurlar .
Örnekler :
- Tekeri patlayan bisikletimi abim tamir etti
. ( neyi tamir etti ? – bisikletimi ya da ikinci yöntemi uygularsak “ (onu)
tamir etti “ olduğu için geçişli fiildir
. )
- Duvarın dökülen yerlerini yeniden sıvadık .
- Topa sert vurunca komşu evin camını kırdı .
Geçişli
Fiillere Örnekler : kır- , sor- , bul-, yap-, sil-, süpür-, oku-, terk etmek – vb.
Not : Bir cümlenin nesnesine göre geçişli olması
için mutlaka nesnenin cümlede bulunması şart değildir . Tanıma dikkat edecek
olursanız nesne alan değil nesne alabilen fiiller ifadesini kullandık . Yani
fiil nesne alabilecek durumdaysa – neyi , kimi sorularına cevap veriyorsa –
cümlede nesne yoksa bile o cümle geçişlidir .
- Ahmet Bey dün akşam iş çıkışı getirdi . (
Cümlenin yüklemi neyi , kimi sorularına cevap verebiliyor ama cümlede nesne
kullanılmamış . Bu sebeple geçişlidir . )
B. Geçişsiz
Fiiller : Nesne
alabilme imkanı olmayan fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunda
öğrendiğimiz durum fiilleri ve oluş fiilleri geçişsizdir . Yine bir fiilin
geçişsiz olup olmadığını anlamak için de “onu” kelimesini kullanırız . Eğer
“onu” kelimesini fiilin önüne getirdiğimizde anlamsız olursa geçişsiz fiildir .
Geçişsiz Fiiler nesneyi bulmak amacıyla sorulan “ neyi , kimi , ne “ sorularına
cevap vermezler .
Örnekler :
- Bu akşam çok erken uyudu . ( neyi , kimi
sorularına cevap veremediği için geçişsiz )
Not : Bazı fiiller hem geçişli hem de
geçişsiz olarak kullanılabilir . Böyle bir fiille karşılaşınca tereddüte
düşerseniz fiilin cümledeki anlamına bakmanız yeterli olacaktır .
Örnek :
- Duraktaki otobüse yetişmek için hızla
koştum . ( neyi koştum sorusuna cevap yok bu yüzden geçişsiz . )
C. Oldurgan
Çatılı Fiiller : Geçişsiz bir fiilin " -r , -t , -dır" eklerini alarak
geçişli hale getirilmesine oldurganlık denir . Bir fiilde " -r , -t , -dır
" eki varsa ve fiilin kökü geçişsiz ise bu fiillere oldurgan fiiller denir
.
Geçişsiz
Oldurgan
Uyu -
Uyu-t-
Koş-
Koş-tur-
Düş-
Düş-ür-
Ağla-
Ağla-t-
Kaç-
Kaç-ır-
Dur-
Dur-dur-
D. Ettirgen
Çatılı Fiiller : " -r , -t, -dır
" ekleri ile geçişli olan bir fiilin geçişlilik derecesinin artırılmasına
ettirgenlik denir . " -r, -t, -dır " eki alan fiillerin köküne
bakılır eğer kelimenin kökü geçişli bir fiilse bu ekler sayesinde ettirgen
olmuş demektir .
Geçişli
Ettirgen
Ettirgen
Sil -
Sil-dir
Sil-dir-t-
Temizle-
Temizle-t-
Temizle-t-tir-
İç-
İç-ir-
İç-ir-t-
kes-
Kes-tir-
Kes-tir-t-
Oku-
Oku-t-
Oku-t-tur-
Bul-
Bul-dur-
Bul-dur-t-
Ettirgen fiillerde fiilde bildirilen eylemi
bir başkasına yaptırma anlamı vardır .
Bir yeri , bir kavramı ya da bir kişiyi gözümüzün önünde
canlandıracak şekilde ayrıntılı bir biçimde anlatmaya betimleyici anlatım
denilmektedir . Betimleyici anlatımı sözcüklerle resim çizme sanatı olarak da
tanımlayabiliriz .
Betimleyici Anlatıma
Örnek Paragraflar
1. Yeşil çınar ağaçlarından gökyüzüne yükselen muhteşem koku
, denizden gelen serinletici rüzgarla birleşiyordu . Ağaçların ortasından bir
pencere boşluğu bulan ahşaptan yapılmış bank cennetten çıkma bu manzarayı
seyretme bahtiyarlığına kim bilir ne zamandır sahipti . Dalga ve kuş seslerinin
muhteşem uyumu bu harika manzarayı bir kat daha güzelleştiriyordu . ( Yer
Betimlemesi )
2. Odanın ortasında bir aşağı bir yukarı gergin adımlarla
gidip geliyordu . Kaşlarının çatıklığı alnındaki çizgilerin keskinliği ve
gözlerindeki ifade çok sinirlendiğinin bariz örnekleriydi . Adeta içerisinde
depremler oluyor , bir volkan içerisindeki lavları püskürteceği bir mecra
arıyor gibiydi . Bugün birine çatacağından hiç şüphem yoktu . ( Ruhsal
Betimleme )
3. Kapının önünde küçük bir kız çocuğu oturuyordu . Eli yüzü
kir pas içerisinde , kolları burnunu silmekten katılaşmıştı . Ufak tefek
boyunun üzerindeki kıvırcık saçları aylarca yıkanmamış gibi birbirine
karışmıştı . Üzerindeki kazak en son ne zaman yıkanmış tahminde bulunmak bile imkansızdı . Çocuğa bakınca görebildiğim
tek renk gözlerindeki o derin mavilikti . ( Fiziksel Betimleme )
Bir kelimenin birden
çok anlam ifade etmesine sözcükte çok anlamlılık denilmektedir .Çok anlamlılık
yakın anlam , mecaz anlam ya da anlam genişlemesi yolları ile oluşur .
Sözcükler cümle içinde
kullanılırken çok anlamlılık özelliği kazanırlar .
Örnek 1 :
" Bırakmak "
sözcüğünün aşağıdaki cümlelerdeki kullanımına dikkat edin .
- Kargo aldığım ürünü
iki gün içerisinde eve bıraktı . ( götürmek , teslim etmek )
- Hava çok soğuk
olunca balığa gitme işini bir hafta sonraya bıraktık . ( ertelemek )
- Büyük dedeleri
kendilerine büyük bir köşk bıraktı . (
miras kalması )
- Elindeki poşetleri
mutfağa bıraktı . ( Elindeki bir şeyi yere koymak . )
Örnek 2 :
" Atmak "
sözcüğünün aşağıdaki cümlelerdeki kullanımlarına dikkat edin .
Cümlede herhangi bir ögenin ya da cümlenin tamamının anlamını
pekiştirmek , açıklamak ya da kuvvetlendirmek için kullanılan söz gruplarına
ara söz denilmektedir . Ara sözler cümle değerinde olursa bunlara ara cümle
denilir . Ara sözler ya da ara cümleler
cümleden çıkartıldığında cümlenin anlamında herhangi bir bozulma ya da daralma
meydana gelmez . Arasözleri cümle içerisinde iki virgül ya da iki kısa çizgi
arasında gösteririz .
Anlatıma güç
kazandırmak maksadıyla , anlamı güçlendirmek ve pekiştirmek için sözcüğün
tekrar edilmesi veya birbirine karşıt ya da yakın anlamlı iki kelimenin yan
yana kullanılmasına ikileme denilmektedir .
İkilemeler farklı
biçimlerde oluşabilir :
1. Bir kelimenin
tekrar edilmesiyle oluşanlar
yavaş yavaş , azar
azar , hızlı hızlı , koşa koşa , ağır ağır , tatlı tatlı
Örnek Cümleler
- Arabalar önümüzden yavaş
yavaş geçti .
- Önüne gelen
yemekleri azar azar ye .
- Kediler mahallede hızlı
hızlı koşuyor .
- Okuldan koşa
koşa çıktı .
- Ağır ağır
çıkacaksın bu merdivenlerden .
- Köşe başında tatlı
tatlı konuşuyorlardı .
2. Karşıt ( Zıt )
anlamlı kelimelerin tekrar edilmesiyle oluşanlar
aşağı yukarı , az çok
, ileri geri ,iyi kötü , gece gündüz , sabah akşam
Örnek Cümleler
- Bu mahallede aşağı
yukarı yirmi yıldır oturuyoruz .
- Onun nasıl biri
olduğunu az çok biliyoruz .
- Benim hakkımda ileri
geri konuşmayı bırakın .
- Geçimimizi iyi
kötü sağlıyoruz .
- Gece gündüz
demeden çalışıyor .
- Sabah akşam
demeden elinden gelen gayreti gösterdi .
3. Biri anlamlı biri
anlamsız kelimeler ile oluşanlar
saçma sapan , ufak
tefek , para mara , eğri büğrü , tek tük
Örnek Cümleler
- Ne kadar da saçma
sapan düşüncelerin var .
- İşin bitmesi için ufak
tefek ayrıntılar kaldı .
- Bu saatten sonra para
mara derdim olmaz .
- Bir çizgi çek eğri
büğrü olmasın .
- Bu gün tek tük
müşteri geldi .
4. Her ikisi de
anlamsız sözcüklerin tekrar edilmesiyle olanlar
