Bu yazımızda ünsüz benzeşmesi ve ünsüz yumuşaması ile ilgili
örnekleri cümleler içerisinde vermeye çalışacağız . Örneklere geçmeden önce çok
kısa bir biçimde ünsüz yumuşaması ve ünsüz benzeşmesinin ne olduğunu
hatırlatalım :
1.
Ünsüz Sertleşmesi ( Benzeşmesi ) Nedir ?
"f,s,t,k,ç,ş,h,p" ünsüzleri ile biten bir kelime
"c,d,g" ünsüzleri ile başlayan bir ek aldığında "c,d,g"
ünsüzleri sırasıyla "ç,t,k" ünsüzlerine bu olaya ünsüz benzeşmesi
denir .
Örnek : sabah -
dan ( sabahtan ) , kaşık - cı ( kaşıkçı ) vb .
2.
Ünsüz Yumuşaması Nedir ?
"p,ç,t,k " ünsüzleri ile biten bir kelimeye ünlü
ile başlayan bir geldiğinde "p,ç,t,k" ünsüzleri sırasıyla
"b,c,d,g" ünsüzlerine dönüşür . Bu olaya ünsüz yumuşaması adı verilir
.
Örnek : Sıcak - ın
( sıcağın ) , kitap - a ( kitaba ) vb.
Ünsüz
Benzeşmesi ve Ünsüz Yumuşaması İle İlgili 15 Örnek
Aşağıdaki cümlelerde kırmızı renkli sözcüklerde ünsüz
benzeşmesi mavi renkli sözcüklerde ünsüz yumuşaması olayı gerçekleşmiştir ..
Edilgen
Fiiller ve Dönüşlü Fiiller Nasıl Ayırt Edilir ?
Edilgen fiiller ve dönüşlü fiiller fiilde çatı konusu
içerisinde en çok karıştırılan iki konudur . Şimdi öncelikle kısa bir biçimde
edilgen fiil , dönüşlü fiil nedir tanımlarını yapalım , daha sonra ikisi
arasındaki farkları söyledikten sonra örneklerle konunun daha iyi anlaşılmasını
sağlayalım :
Edilgen
Fiil Nedir ?
Sözde özne kullanılan fiillerdir . Edilgen çatılı fiillerde
aslında nesne olan varlık fiilin aldığı çatı eki ( -l , -n ) sebebiyle özne
gibi gözükür .
Örnek :
- Evler bugün birer birer yıkıldı . ( yükleme " yıkılan
ne ? " sorusunu sorduğumuzda "evler" cevabını alırız . Ancak
evler yıkılma işini kendi kendine yapmadığı için sözde öznedir . )
- Belediye evleri bugün birere birer yıktı . ( yükleme " yıkan kim ? " sorusunu
sorduğumuzda " belediye " cevabını alırız . Bu cümlede işi yapan özne
belli olduğu için gerçek özne olur . Dolayısıyla bu fiil etkendir . )
Dönüşlü
Fiil Nedir ?
Özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen ögedir . Bu
tür cümlelerin öznesi gerçek öznedir . Dönüşlü fiiller de " -l , -n "
çatı eki ile yapılır .
Örnek :
- Ahmet , akşamki programa katılmak için hazırlandı . ( Bu cümlede hazırlanma
işini yapan da Ahmet'tir , hazırlanma işinden etkilenen de Ahmet'tir . Bu
sebeple dönüşlü olur . )
Şimdi asıl konumuz olan edilgen çatılı fiil ve dönüşlü fiil
arasındaki farka geçelim :
Edilgen
Fiiller İle Dönüşlü Fiiller Arasındaki Farklar :
- Edilgen fiillerde sözde özne vardır . Dönüşlü fiillerde ise
gerçek özne vardır .
- Edilgen fiillerde eylemi yapan başka etkilenen başkadır ,
dönüşlü fiillerde ise eylemi yapan da etkilenen de aynı ögedir .
Şimdi örnekleri dikkatlice inceleyelim :
- Salon yarınki toplantı için hazırlandı . ( hazırlayan başkası hazırlanan salon - edilgen )
- Başkan yarınki toplantı için hazırlandı . ( hazırlanma işini yapanda bu işten etkilen de
başkan - dönüşlü )
Bülbülü Altın Kafese
Koymuşlar İlle de Vatanım Demiş
Herkesin vatanı kendine özeldir .
Vatan insanın ana yurdudur . Kişinin doğup
büyüdüğü özgürce yaşayabildiği ve
eğlenceli anlarının geçtiği yer vatanıdır . Çünkü vatanımızda ailemiz ,
yakınlarımız , eş ve dostlarımız vardır . Vatanınızdan uzak bir ülkeye
gittiğinizde ve orada çok refah bir yaşamınız olsa , çok zengin olsanız bile
vatanın yerini asla tutamaz . Çünkü kişi vatanının toprağını koklamak ister ,
yemeklerin özle r, yöresel oyunlarını , kısacası kültürünü yaşamak ister ve
kültürüne büyük bir özlem duyar .
Her insanın doğup büyüdüğü yer olan vatanı çok
değerlidir , çünkü en özel ve en güzel anlarını vatanında yaşamıştır . Kişiyi
vatanına bağlayan maddi ve manevi değerler vardır . Bu maddi ve manevi değerleri
istediği gibi yaşayamayan insana ne kadar lüks bir hayat verirseniz verin
vatanındaki yaşamın anlamı gibi olamaz .
Örneğin ; kişi bir şehirden başka bir şehre gidince bile kendi şehrini
ve oranın yaşamını istiyor , düşünün vatanından ayrı kalan iş bulmak amacı ile yurt dışında yaşamak
zorunda olan insanlar vatan özlemini daha çok yaşıyordur .
İnsan başka ülkede yaşamını sürdürürken
bağımsızlığın ve özgürlüğün kıymetini daha çok anlıyor ve vatanına daha da bir
sevgi ile bağlanıyor . Vatan demek yurt demektir . Allah hiç kimseyi vatanından
ayrı koymasın , başka ülkelerde ne kadar iyi bir hayat koşullarına sahip
olursanız olun vatanınızın yerini asla tutamaz ve hep vatan özlemi çekersiniz .
Yüce Türk Milletinin siz kahraman
evlatları! O karanlık gecede ülkemiz yok olma tehlikesi ile karşı karşıya
kaldığında sizler başkomutanın emri ile hiç canınızı düşünmeden kendinizi
sokaklara attınız. Kiminiz abdestini alıp çıktı, kimisi ailesi ile veda ederek
çıktınız ve sonunda ölüm olduğunu bilseniz de o darbe girişiminde bulunan asker
görünümlü hainlere karşı durdunuz.
Tankların altına yattınız,
alnınızdan vuruldunuz ama boyun eğmediniz, şehitlik mertebesine yükseldiniz.
Kadınım, çocuğum, yaşlıyım demeden milli birlik ve beraberliğimizin bozulmaması
için demokrasi mücadelesinde hayatınızı
kaybettiniz. Sizler Yüce Türk Milleti'nin yüce insanlarısınız. Zalimleri yerle
yeksan ettiniz. Vatanımızı korudunuz. Mustafa Kemal'in '' söz konusu vatansa
gerisi teferruattır'' sözü ile hareket ettiniz ve sokaklara döküldünüz.
Siz kahraman şehitlerimiz! Sakın
ola gözünüz arkada kalmasın. Geride bıraktığınız çocuğunuz, eşiniz, ağabeyiniz,
bacınız yani tüm aileniz Türk Milleti'ne emanettir. Bu emanetlerinize en iyi
şekilde sahip çıkacağımıza söz veriyoruz. O vatanı bölmek isteyen terör
örgütüne karşı her zaman dimdik duracağız ve demokrasi nöbetlerimiz devam
edecek ve demokrasiyi ve cumhuriyeti
sonuna kadar koruyacağız. Rahat uyuyun yerinizde ey imanlı milletin imanlı
askerleri! Nurlar içinde, ışıklar içinde uyuyun. Emanet ettiğiniz ülkemize en
iyi şekilde sahip çıkacağız emin olun. Sizleri çok seviyor ve minnetle anıyoruz
yürekli yiğitler, yürekli analar, yürekli babalar.
Fiilde çatı konu anlatımına geçmeden önce
bilmemiz gereken önemli bir nokta ile başlangıç yapalım : Fiilde çatı konusu 7.
Sınıfta detaylı olarak incelediğimiz fiiller ve 8. Sınıfta öğrendiğimiz
cümlenin ögeleri konusu ile yakından ilgilidir . Yani bir öğrenci fiiller ve
cümlenin ögeleri konusunu iyi bilirse fiilde çatı konusunda sorun yaşamadan
konuyu öğrenir .
Bir cümle çatı yönünden incelenirken dört
adım takip edilir . Bu aşamalar şunlardır :
1. İlk olarak cümlenin yüklemi belirlenir ve
altı çizilir .
2. İkinci olarak yüklemin isim mi fiil mi
olduğu belirlenir .
3. Yüklem isim ise böyle bir cümle çatı
açısından incelenemez .
4. Yüklem fiil ise yüklemin cümlenin öznesi
ve nesnesi ile olan ilişkisine bakılır .
Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere
çatı yalnızca fiil cümleleri ile ilgilidir yani isim cümlelerinde çatı özelliği
aranmaz . Aşağıdaki cümlelerde çatı özelliği aranmaz :
- İnsana tüm dünyayı gezdirebilecek tek araç
kitaptır . ( yüklem isimdir )
- O , insanlara karşı saygısını kaybetmeyen
sevecen bir insandır . ( yüklem isim )
Fiilde çatı
iki bölüme ayrılmaktadır :
1. Öznesine
Göre Fiil Çatıları :
A. Etken
Çatılı Fiiller
Cümlede bildirilen işi yapan " gerçek
bir özne" nin olduğu cümlelere etken çatılı cümleler denir . Etken
cümlelerde unutulmaması gereken en önemli nokta gizli öznenin de gerçek özne
olduğudur . Yani gizli özne olan cümleler de etken çatılıdır . Kısacası işi
yapan kişi ya da varlık net bir biçimde belli oluyorsa bu cümleler etken çatılıdır
.
Örnekler :
- Ahmet gelecek hafta teslim etmesi gereken
ödevi bitirmeye çalışıyor . ( Bu cümlede yüklem olan "çalışmak"
fiilini yapan özne " Ahmet"tir, yani özne net bir biçimde bellidir .
)
- Kırılan bisikletimi babam tamir etti . (
tamir etme işini baba yapmıştır yani özne bellidir . )
- Dün saat on iki civarında bizim eve geldi .
( gelen kişi O'dur . Yani gizli özne vardır , gizli özne de gerçek öznedir . )
- Kedi duvarın üzerine yatmış patilerini
yalıyordu . ( özne kedidir yani eylemi yapan varlık bellidir . )
B. Edilgen
Çatılı Fiiller
Etken çatılı fiillere " -l veya -n
" çatı eki getirilmesi ile oluşan fiillere edilgen çatılı fiiller denir .
Edilgen çatılı fiillerde yüklemde bildirilen işi yapan varlık belli değildir .
Özneyi bulmak için sorduğumuz kim ya da ne sorusuna cevap veren varlık aslında
nesne olmasına rağmen özne gibi gözükür . Bu tür öznelere sözde özne denir .
Yani edilgen çatılı cümlelerde sözde özne bulunmaktadır . Aşağıdaki örneğe
dikkat edelim :
- Görevliler akşamki toplantı için salonu
hazırladı . ( Bu cümlenin yüklemi " hazırladı " kelimesidir.
Hazırladı kelimesine "kim?" sorusunu sorduğumuzda "görevli"
yanıtını alırız . Yani bu cümlede işi yapan özne net biçimde belli olduğu için
cümle etken çatılıdır . )
Şimdi bu cümleyi edilgen çatılı yapalım :
- Akşamki toplantı için salon hazırlandı . ( bu cümlenin yüklemi
"hazırlandı" kelimesidir . Yükleme " kim ya da ne?"
sorusunu soralım . Cevap "salon" olur . Salon kelimesi özne gibi
durmasına rağmen aslında işi yapan gerçek özne olmadığı için sözde özne denir .
Üstteki etken çatılı cümleye dikkat ederseniz salon kelimesinin etken çatılı
cümlede aslında nesne olduğunu görürsünüz . Kısacası bu cümlede salon
hazırlanma işini kendi yapmadığı için sözde öznedir ve cümle de edilgen çatılıdır
. )
Cümlelerin
Etken ve Edilgen Biçimlerine Örnekler :
- Köylüler orman yangınını kısa sürede
söndürdü . ( etken )
- Orman yangını kısa sürede söndürüldü . (
edilgen )
- Çocuk büfedeki antika vazoyu kırdı . (
etken )
- Büfedeki antika vazo kırıldı . ( edilgen )
- Hırsız bankayı dakikalar içerisinde soydu .
( etken )
- Banka dakikalar içerisinde soyuldu . (
edilgen )
C. Dönüşlü
Fiiller :
Öncelikle TEOG sınavına girecek
öğrenciler için konuya geçmeden önce şunu hatırlatalım . Dönüşlü filler
TEOG'da hangi cümlede dönüşlü bir fiil
vardır şeklinde doğrudan sorulmamaktadır . Dönüşlü fiiller "
aşağıdakilerin hangisinde özne yaptığı işten kendi etkilenmiştir ?" vb.
soru kalıpları ile sorulmaktadır .
Edilgen fiillerde olduğu gibi dönüşlü fiillerde
de fiil kök ya da gövdelerine " -l , - n" eklerinden biri
getirilmektedir . Ancak aralarındaki fark şudur : Dönüşlü fiillerde gerçek özne
vardır , yani işi yapan bellidir ancak edilgen fiillerde sözde özne vardır ,
yani işi yapan özne belli değildir .
Dönüşlü fiillerde özne hem eylemi yapandır
hem de yapılan eylemden etkilenendir . Mesela " Kız akşamki düğün için
hazırlandı . " cümlesinde hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de
kızdır . Yani özne hem eylemi yapmış hem de eylemden etkilenmiştir .
Örnekler :
- Kadın bahçenin giriş kapısını süsledi . (
Eylemi yapan kadın , etkilenen bahçenin giriş kapısı ; etken çatı )
- Bahçenin giriş kapısı süslendi . ( süslenen
ne ? - bahçenin giriş kapısı , kendi kendine olmadığı için sözde özne ; edilgen
çatı )
- Kadın aynanın karşısında süsleniyor . (
kadın hem süslenme eylemini yapan hem de süslenme eyleminden etkilenendir ; bu
yüzden dönüşlü çatı )
- Futbolcular yarınki maç için hazırlanıyor .
( hazırlanma işini yapan da bu işten etkilenen de futbolculardır . Bu sebeple
dönüşlü çatı . )
- Ahmet işten çıkınca eve gidip hemen yıkandı
. ( yıkanma eylemini yapan da etkilenen de Ahmet olduğu için dönüşlü çatı . )
D. İşteş
Çatılı Fiiller :
"-ş" çatı ekinin fiil kök ya da
gövdelerine getirilmesiyle olur . İşteşlik eki eklendiği fiile göre " -ş ,
-ı, -iş, -uş, üş " biçimlerinde kullanılabilir . İşteşlik eki fiile bir
işi beraber yapma anlamı ya da birlikte yapma anlamını katar . Yani bir fiilin
işteş olması için bu iki anlamdan birini kazanması gerekir .
a. Bir işi
karşılıklı yapma anlamı : Bir işin en
az iki özne tarafından karşılıklı olarak yapılmasıdır .
- Hasan ile Hüseyin tanıştılar . ( tanışmak fiili tek
başına olmaz . En az iki kişi gereklidir . )
- Ayşe ile Ayla yıllardır düzenli olarak
mektuplaşırlar . ( karşılıklı anlamı var .)
- Bir süre bakıştılar . ( karşılıklı anlamı
var . )
Örnekler : selamlaş-,
tartış-, dövüş-, buluş-, yazış-, karşılaş- vb.
b. Bir işi
Birlikte Yapma Anlamı : Fiil aynı yerde ve aynı anda birçok kişi tarafından yapılmaktadır
. Birlikte yapma anlamında özneler ortak bir hedefe doğru beraber yönelirler .
Not : Bir cümlede
bir işi birlikte ya da karşılıklı yapma anlamı olsa bile “-ş” çatı eki yoksa
cümledeki fiile işteş fiil diyemeyiz .
Örnek : Ahmet ,
Hasan ve Ali güldü . ( Cümlede birlikte anlamı vardır ama “-ş” çatı eki
kullanılmadığı için cümle işteş değildir . )
2. Nesnesine
Göre Fiiller :
Bir cümledeki fiilin nesne alabilip
alamamasına göre kazandığı durum ile ilgilidir . Nesnesine göre çatı
özellikleri şu şekildedir :
A. Geçişli Fiiller : Nesne alabilen
fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunu hatırlarsanız o konuda
iş ( kılış ) fiillerini öğrenmiştik . İşte o öğrendiğimiz iş fiilleri geçişli
çatı özelliğine sahiptir . Geçişli fiiller “neyi , kimi ve ne “ sorularına
cevap verebilir .
Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamanın
bir yoluda fiilin önüne “onu” kelimesini getirmektir . Çünkü nesne
alabildikleri için “onu” kelimesini getirince anlamlı olurlar .
Örnekler :
- Tekeri patlayan bisikletimi abim tamir etti
. ( neyi tamir etti ? – bisikletimi ya da ikinci yöntemi uygularsak “ (onu)
tamir etti “ olduğu için geçişli fiildir
. )
- Duvarın dökülen yerlerini yeniden sıvadık .
- Topa sert vurunca komşu evin camını kırdı .
Geçişli
Fiillere Örnekler : kır- , sor- , bul-, yap-, sil-, süpür-, oku-, terk etmek – vb.
Not : Bir cümlenin nesnesine göre geçişli olması
için mutlaka nesnenin cümlede bulunması şart değildir . Tanıma dikkat edecek
olursanız nesne alan değil nesne alabilen fiiller ifadesini kullandık . Yani
fiil nesne alabilecek durumdaysa – neyi , kimi sorularına cevap veriyorsa –
cümlede nesne yoksa bile o cümle geçişlidir .
- Ahmet Bey dün akşam iş çıkışı getirdi . (
Cümlenin yüklemi neyi , kimi sorularına cevap verebiliyor ama cümlede nesne
kullanılmamış . Bu sebeple geçişlidir . )
B. Geçişsiz
Fiiller : Nesne
alabilme imkanı olmayan fiillerdir . 7. Sınıfta anlamına göre fiiller konusunda
öğrendiğimiz durum fiilleri ve oluş fiilleri geçişsizdir . Yine bir fiilin
geçişsiz olup olmadığını anlamak için de “onu” kelimesini kullanırız . Eğer
“onu” kelimesini fiilin önüne getirdiğimizde anlamsız olursa geçişsiz fiildir .
Geçişsiz Fiiler nesneyi bulmak amacıyla sorulan “ neyi , kimi , ne “ sorularına
cevap vermezler .
Örnekler :
- Bu akşam çok erken uyudu . ( neyi , kimi
sorularına cevap veremediği için geçişsiz )
Not : Bazı fiiller hem geçişli hem de
geçişsiz olarak kullanılabilir . Böyle bir fiille karşılaşınca tereddüte
düşerseniz fiilin cümledeki anlamına bakmanız yeterli olacaktır .
Örnek :
- Duraktaki otobüse yetişmek için hızla
koştum . ( neyi koştum sorusuna cevap yok bu yüzden geçişsiz . )
C. Oldurgan
Çatılı Fiiller : Geçişsiz bir fiilin " -r , -t , -dır" eklerini alarak
geçişli hale getirilmesine oldurganlık denir . Bir fiilde " -r , -t , -dır
" eki varsa ve fiilin kökü geçişsiz ise bu fiillere oldurgan fiiller denir
.
Geçişsiz
Oldurgan
Uyu -
Uyu-t-
Koş-
Koş-tur-
Düş-
Düş-ür-
Ağla-
Ağla-t-
Kaç-
Kaç-ır-
Dur-
Dur-dur-
D. Ettirgen
Çatılı Fiiller : " -r , -t, -dır
" ekleri ile geçişli olan bir fiilin geçişlilik derecesinin artırılmasına
ettirgenlik denir . " -r, -t, -dır " eki alan fiillerin köküne
bakılır eğer kelimenin kökü geçişli bir fiilse bu ekler sayesinde ettirgen
olmuş demektir .
Geçişli
Ettirgen
Ettirgen
Sil -
Sil-dir
Sil-dir-t-
Temizle-
Temizle-t-
Temizle-t-tir-
İç-
İç-ir-
İç-ir-t-
kes-
Kes-tir-
Kes-tir-t-
Oku-
Oku-t-
Oku-t-tur-
Bul-
Bul-dur-
Bul-dur-t-
Ettirgen fiillerde fiilde bildirilen eylemi
bir başkasına yaptırma anlamı vardır .
